MEDEMBLIK – De schoorsteen zit niet in de rondleiding en is nu ook lastig te zien omdat er een steiger omheen is gebouwd, die omspannen is met groen doek. Zo kan er veilig gewerkt worden. Over die schoorsteen is veel meer te vertellen dan alleen hoe hoog die is. Want dat is de vraag die het vaakst gesteld wordt door jonge bezoekers die de speurtocht doen. De bij de restauratie van de schoorsteen betrokken steigerbouwers en voegers weten het aantal meters inmiddels wel. Na het meter-voor-meter opbouwen van de steiger en het verwijderen van oud loszittend voegwerk werken de voegers nu langzaam naar beneden, ieder op een eigen hoogteniveau. Het houden van anderhalve meter afstand kost hier geen moeite.
Deed jij de virtuele rondleiding, gemaakt door Omni VR, door het Nederlands Stoommachinemuseum in Medemblik al? Leuk hè! Je mag nu zelfs achter de hekjes waar je anders nooit mag komen. Daardoor kun je de stoommachines nu op een hele andere manier bekijken
De blikvanger aan de Oosterdijk verleidde inmiddels al menig fotograaf tot het schieten van unieke plaatjes. De aanleiding voor het inpakken van de schoorsteen was natuurlijk minder leuk. Het voegwerk was ondanks de restauratie van acht jaar geleden losgeraakt waardoor soms stukken naar beneden vielen. Dat leverde gevaarlijke situaties op. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier gaf daarom opdracht tot de herstelwerkzaamheden die nu gaande zijn.
De schoorsteenbouwer
Terwijl de werkzaamheden in volle gang waren kreeg het museum bezoek van Pierre Geelen, die vertelde dat zijn vader deze schoorsteen gebouwd had. Het was de derde schoorsteen van het stoomgemaal Vier Noorder Koggen. De eerste werd gebouwd in 1869 toen het hulpstoomgemaal in gebruik genomen werd. In 1894 werd deze schoorsteen vervangen omdat de oorspronkelijke scheefgezakt was. Toen in 1939 de stoommachines in het oude ketelhuis vervangen werden door elektromotoren, werd ook de onnodig geworden schoorsteen gesloopt. In 1907 was inmiddels ter uitbreiding van het hulpstoomgemaal een zuiggasgemaal gebouwd. In 1924 werd die gasmotor al weer uit bedrijf genomen en werd de (nog steeds operationele) Backer & Rueb stoommachine geïnstalleerd. Achter het nieuwe ketelhuis werd in 1925 de huidige schoorsteen gebouwd.
Pierre Geelen is inmiddels een echte schoorsteenkenner en heeft zich goed verdiept in het werk van zijn vader, schoorsteenbouwer Sjang Geelen (1895-1964). In verschillende publicaties zet hij de bouw van gemetselde fabrieksschoorstenen in Nederland in historisch perspectief, beschrijft hoe eind vorige eeuw eindelijk hun waarde als industrieel erfgoed onderkend werd en schrijft interessante studies over specifieke schoorstenen zoals die van het Woudagemaal in Lemmer.
Nederland onder stoom!
Met de toepassing van steeds meer stoommachines in de meeste uiteenlopende bedrijven verrezen vanaf de tweede helft van de 19e eeuw ook steeds meer schoorstenen in zowel de steden als op het platteland. Die schoorstenen waren nodig om de verbrandingsgassen uit de met steenkolen gestookte stoomketels af te voeren. Dat was de prijs die betaald werd voor het op grote schaal toepassen van stoomkracht in het industrialisatieproces. Ook op andere plekken werd stoomkracht steeds meer toegepast: in de bouw, transport, vermaakindustrie, energieopwekking en in de waterhuishouding. De echte doorbraak kwam met het succesvol leegpompen van de Haarlemmermeer met drie grote stoomgemalen. Vanaf dat moment schakelden steeds meer waterschappen over van bemaling van de polders met molens naar stoomgemalen. Schoorstenen kregen vanaf toen ook een ronde in plaats van een vierkante schacht.
Rijksmonument
Door uiteenlopende oorzaken kwam de bouw van gemetselde fabrieksschoorstenen rond 1970 tot stilstand. In de voorafgaande eeuw waren er in ons land in totaal ongeveer 11.000 gebouwd. Daarvan staan er nu nog 600 overeind. Nog net op tijd kregen ook industriële monumenten waartoe deze schoorstenen behoren de waardering die ze verdienen. In die periode kreeg ook het stoomgemaal Vier Noorder Koggen de status van rijksmonument.
Voor de schoorsteen die Sjang Geelen voor het stoomgemaal te Medemblik bouwde gebruikte hij rode radiaalstenen (speciaal voor de schoorsteenbouw gebakken stenen in de vorm van een trapezium) en gele voor de rijke decoratiemotieven. Geelen betrok de stenen van Canoy-Herfkens’ Steenfabrieken in Tegelen en Venlo, waar deze stenen vanaf 1893 geproduceerd werden. De decoratiemotieven zijn zichtbaar vlak boven de sokkel en halverwege de schacht. Daartussen bevindt zich nog een ring met siervormstenen. Net als andere fabrieksschoorstenen heeft de schoorsteen van het stoomgemaal Vier Noorder Koggen een uitkragende kop (met overstekende uitgemetselde steenlagen), klimijzers (die we niet gaan uitproberen!) en trekbanden (voor de versteviging) die door de restaurateurs ook van een nieuwe verflaag worden voorzien.
En hoe hoog is die schoorsteen nou? Het antwoord op deze vraag uit de kinderspeurtocht gaan we hier natuurlijk niet verklappen. Kom zelf maar meten en tellen zodra we de deuren weer mogen openen!
Met dank aan Pierre Geelen (schoorsteenkenner, zoon van Sjang Geelen en auteur van diverse publicaties over fabrieksschoorstenen), Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (eigenaar en opdrachtgever restauratie) en de firma’s Nebest en Pronk (aannemer en uitvoerder restauratie).
Vond je dit interessant? En wil je dat het Stoommachinemuseum de crisis overleeft? Wordt dan stoomvriend, desnoods voor dit ene jaar, voor slechts €25. Lid worden kan via de website van de Vereeniging Vrienden Stoommachinemuseum www.stoomvrienden.nl Ook een eenmalige bijdrage voor je virtuele bezoek wordt heel erg op prijs gesteld! Of het nu €1, €2, €5 of meer is. Elke euro telt om het museum onder stoom te houden. NL97 RABO 0158 1527 35 onder vermelding van Stoomsupporter. Maar ook met je morele support zijn we blij! Deel daarom dit bericht. Dank je wel!
